Η Μυκηναϊκή κοινωνία

Η μυκηναϊκή κοινωνία ήταν αυστηρά ιεραρχική, έδινε βάρος στην οικογενειακή καταγωγή και αναγνώριζε υψηλότερη κοινωνική θέση σε όσους ασχολούνταν με τις θρησκευτικές ή τις στρατιωτικές δραστηριότητες και την ανακτορική διοίκηση. Οι κατώτερες τάξεις περιλάμβαναν εργάτες και τεχνίτες που εργάζονταν για τα ανάκτορα ή παρείχαν αγαθά και υπηρεσίες στα ανάκτορα, καθώς και γυναίκες και σκλάβους.

Μετά τις ανασκαφές του Ερρίκου Σλίμαν στις Μυκήνες το 1876, εκτεταμένη έρευνα και αρχαιολογικά στοιχεία κατέδειξαν ότι οι Μυκηναίοι ήταν μια περίπλοκη κοινωνία της Ύστερης Εποχής του Χαλκού που τη χαρακτήριζε μια ζωντανή τέχνη, ανώτερη στρατιωτική ικανότητα και προηγμένη γραφειοκρατία. Πολλά από αυτά που γνωρίζουμε για τις μυκηναϊκές κοινωνίες προέρχονται από τη μελέτη πινακίδων Γραμμικής Β που χρησιμοποιούνταν για την καταγραφή διοικητικών πρακτικών στα ανάκτορα, συμπεριλαμβανομένων των απογραφών των εργαστηρίων και των συναλλαγών. Οι πινακίδες Γραμμικής Β που έχουν μεταφραστεί παρέχουν βασικές γνώσεις για τη μυκηναϊκή κοινωνία, που περιλαμβάνουν τους τίτλους και τις αρμοδιότητες των ανακτορικών αξιωματούχων, έγγραφα ιδιοκτησίας γης και νομικών διαφορών, την ύπαρξη τοπικών διοικητικών οργάνων καθώς και στοιχεία από τον ιδιωτικό, εξωανακτορικό κοινωνικό και οικονομικό τομέα.

Η άμεση γραπτή τεκμηρίωση για τη μυκηναϊκή κοινωνία περιορίζεται σε αυτές τις ανακτορικές πινακίδες και το εύρος των γνώσεων για τον μυκηναϊκό πολιτισμό περιορίζεται σε αυτό που καταγράφηκε ως άμεσα σχετικό με το παλάτι. Αν και οι πινακίδες υποδεικνύουν κοινωνική και οικονομική δραστηριότητα που λαμβάνει χώρα και εκτός του ενδιαφέροντος και του ελέγχου των ανακτόρων, οι λεπτομέρειες αυτής της δραστηριότητας, καθώς και της ζωής των απλών ανθρώπων, μένουν να επιβεβαιωθούν.

Τα μυκηναϊκά ανάκτορα και η καταγωγή της αριστοκρατίας

Οι Πρώιμοι Μυκηναίοι κατά τη Μέση Εποχή του Χαλκού (περίπου 2000- 1600 π.Χ.) ζούσαν σε απλούς, σε μεγάλο βαθμό ομοιόμορφους οικισμούς σε όλη την Ελλάδα και στερούνταν ευδιάκριτης κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Οι κάτοικοι αυτών των οικισμών συντηρούνταν κυρίως μέσω της καλλιέργειας της γης και της παραγωγής ζωικών προϊόντων από οικόσιτα ζώα ή με το κυνήγι. Καθώς η μυκηναϊκή κοινωνία εξελίσσονταν σε πιο σύνθετες μορφές διακυβέρνησης, η κοινωνική διαστρωμάτωση έγινε πιο διακριτή και εμφανίστηκε μια αριστοκρατική τάξη.

Κατά την Προανακτορική περίοδο (περίπου 1750-1400 π.Χ.), ο ευρύτερος μυκηναϊκός πολιτισμός αποτελούνταν από ένα δίκτυο ανταγωνιστικών, ημι-ανεξάρτητων περιφερειακών πολιτικών κέντρων. Γύρω στο 1400 π.Χ., τα πιο σημαντικά από αυτά τα κέντρα αναπτύχθηκαν σε λειτουργικά κράτη που διευθύνονταν κεντρικά από τα περίπλοκα ανάκτορα, δημιουργώντας τη γνωστή ως Ανακτορική Εποχή της Μυκηναϊκής κοινωνίας (περίπου 1400-1200 π.Χ.). Αν και αυτή η εξέλιξη προς την ανακτορική διοίκηση δεν ήταν ομοιόμορφη σε όλη την Ελλάδα, εξέχοντα κέντρα εδραιώθηκαν στις Μυκήνες, τη Θήβα, την Τίρυνθα, την Πύλο και την Κνωσό δημιουργώντας μια αριστοκρατική τάξη ανθρώπων που εργάζονταν σε συνεργασία με το παλάτι.

Η κοινωνική διαστρωμάτωση κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου είναι εμφανής στη σαφή αλλαγή των ταφικών πρακτικών και στην ξαφνική παρουσία πολυτελών αντικειμένων σε τάφους που έχουν ανασκαφεί και χρονολογούνται στην ανακτορική και προανακτορική περίοδο. Στην πρώιμη μυκηναϊκή Ελλάδα, η συνήθης ταφική πρακτική περιελάμβανε τη χρήση τύμβων, λακκοειδών τάφων ή την ταφή ατόμων κάτω από τα σπίτια τους. Γύρω στο 1400 π.Χ., ήταν σύνηθες για τα εξέχοντα μέλη της κοινωνίας να θάβονται σε μεγάλους, πολυτελείς θολωτούς τάφους, ενώ οι απλοί άνθρωποι θάβονταν σε τύμβους, κιβωτιόσχημους ή θαλαμωτούς τάφους που ήταν λιγότερο εντυπωσιακοί. Εκτός από την ανέγερση μνημειακών τάφων για τη μυκηναϊκή αριστοκρατία, σε αυτούς τους τάφους συχνά βρέθηκαν πολυτελή αντικείμενα, όπως κοσμήματα και περίτεχνα όπλα για γυναίκες και πολεμιστές, ενώ παιδιά αριστοκρατών έχουν βρεθεί τυλιγμένα σε χρυσά ελάσματα.

Η πολιτική αριστοκρατία

Το σημαντικότερο πολιτικό πρόσωπο της μυκηναϊκής κοινωνίας ήταν ο άναξ (wa-na-ka), ο οποίος ηγούνταν στο παλάτι και στο ευρύτερο βασίλειο. Η εξουσία του άνακτος και η σχετική δύναμη του παλατιού είχαν εκτεταμένη επιρροή στις κοινωνικές τάξεις, συμπεριλαμβανομένων των αριστοκρατών, των τεχνιτών και των σκλάβων. Επιπλέον, το παλάτι ασκούσε έλεγχο σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, που περιλάμβαναν ολόκληρες πόλεις και χωριά. Εκτός από τον έλεγχο των ανακτορικών υποθέσεων, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο άναξ είχε περιστασιακή εμπλοκή με θρησκευτικές τελετουργίες και, ως αποτέλεσμα, ο άναξ μερικές φορές θεωρείται ότι είχε το ρόλο του ιερέα-βασιλιά. Ο άναξ που περιγράφεται σε πινακίδες από την Πύλο ήταν πολύ πλούσιος και εξυπηρετούνταν από καταγεγραμμένο προσωπικό βασιλικών διαχειριστών και τεχνιτών. Οι αναφορές σε βασιλικά υφάσματα υποδηλώνουν έναν τύπο ενδυμασίας που είναι συγκεκριμένος για τον άνακτα, υποδηλώνοντας περαιτέρω τον πλούτο και την κοινωνική του ανωτερότητα.

Στη δεύτερη θέση ήταν ο αποκαλούμενος λααγέτης (ra-wa-ke-ta). Οι πινακίδες γραμμικής Β δεν παρέχουν έναν αυστηρό ορισμό του ρόλου του λααγέτη, αλλά θεωρείται ότι επέβλεπε τον στρατό του κράτους. Μεταξύ της στρατιωτικής αριστοκρατίας ήταν μια ομάδα ανδρών που αναφέρονται ως ακόλουθοι (e-qe-ta), οι οποίοι υπηρετούσαν τον άνακτα και θεωρούνται στρατιωτικοί λόγω της σχέσης τους με τη χρήση αρμάτων. Αυτοί οι άνδρες είναι τεκμηριωμένο ότι είχαν σκλάβους και στην Πύλο τους ανατέθηκε να παρακολουθούν την ακτή για να προειδοποιήσουν για πιθανούς ναυτικούς εισβολείς.

Τα μυκηναϊκά ανακτορικά κράτη λειτουργούσαν ως πολύπλοκα διοικητικά κέντρα που απασχολούσαν διάφορους αξιωματούχους για να υποστηρίξουν τη γραφειοκρατική λειτουργία τους. Μεταξύ των επίλεκτων αξιωματούχων που εμπλέκονται σε αυτές τις οικονομίες είναι άτομα που συνήθως αναφέρονται ως «εισπράκτορες», δεδομένου ότι αναφέρονται στις πινακίδες ονομαστικά και δεν κατέχουν επίσημους τίτλους. Άτομα με αυτό το ρόλο έχουν εντοπιστεί να εργάζονται σε μια ποικιλία τομέων σε όλα τα μεγάλα μυκηναϊκά κράτη και πιστεύεται ότι συμμετείχαν στην απόκτηση και αναδιανομή αγαθών. Τα ανακτορικά εργαστήρια που παρήγαγαν αυτά τα αγαθά λειτουργούσαν με βασιλικούς τεχνίτες και επικεντρώνονταν κυρίως στην παραγωγή ειδών πολυτελείας που ωφελούσαν την ελίτ, όπως αρώματα, ελεφαντόδοντο και λάπις λάζουλι. Είναι πιθανό ότι η ικανότητα γραφής και ανάγνωσης επεκτάθηκε και σε αυτούς τους υπαλλήλους, οι οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την παρακολούθηση της αποθήκευσης. Οι απογραφές των εργαστηρίων καταγράφονταν σε πινακίδες από ανακτορικούς γραφείς.

Παρά τον διοικητικό έλεγχο που ασκούσαν τα ανάκτορα, υπάρχουν και στοιχεία τοπικής διοίκησης στη μυκηναϊκή Ελλάδα. Στην Πύλο, πιστεύεται ότι υπήρχαν 16 διαφορετικές συνοικίες στις οποίες προήδρευε ένας αξιωματούχος που αναφέρεται ως κορέτας (ko-re-te), ο ρόλος του οποίου ήταν παρόμοιος με έναν σύγχρονο κυβερνήτη ή δήμαρχο. Αυτός ο αξιωματούχος είχε ως βοηθό έναν προκορέτα (po-ro-ko-re-te) και μαζί ηγούνταν μιας ομάδας υψηλόβαθμων, ιδιοκτητών γης, που ήταν γνωστοί ως τελεσταί (te-re-te). Ένα τρίτο σώμα, με τον όρο δήμος (da-mos), αναφέρεται επίσης σε πινακίδες Γραμμικής Β. Ο δήμος μπορεί να αναφέρεται ως γενική έννοια στο λαό, αλλά περιστασιακά έχει ερμηνευτεί ως τοπικός θεσμός, καθώς έχει τεκμηριωθεί ότι κατέχει την εξουσία να παραχωρεί γη σε ιδιώτες.

Η στρατιωτική αριστοκρατία

Τα ανασκαμμένα ερείπια μυκηναϊκών ανακτόρων υποδηλώνουν την παρουσία οχυρωματικών τειχών, ακροπόλεων και διαφόρων τοιχογραφιών που παρουσιάζουν σκηνές μάχης και πολεμικές επιχειρήσεις, και αυτό το πάθος για πόλεμο και στρατιωτικά επιτεύγματα είναι ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα του πολιτισμού και κοινωνίας των Μυκηναίων στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού. Αυτές οι φιλοπολεμικές τάσεις οδήγησαν στην άνοδο των πολεμιστών σε μια ανώτερη τάξη και καθιέρωσαν μια κυρίαρχη κουλτούρα που εκτιμούσε την αρρενωπότητα και τον ανδρισμό, όπως αποδεικνύεται από άφθονες απεικονίσεις μάχης, όπλων και κυνηγών στη μυκηναϊκή τέχνη.

Στις μυκηναϊκές τοιχογραφίες, οι πολεμιστές απεικονίζονται με χιτώνες, περικνημίδες και τα εμβληματικά μυκηναϊκά κράνη από χαυλιόδοντες κάπρου ενώ συχνά φέρουν οκτώσχημες ή πυργόσχημες ασπίδες. Αν και μπορεί να φαίνεται ανεπαρκής, η πανοπλία που αποτελείται από πολλά συμπιεσμένα στρώματα λινού προσέφερε επαρκή προστασία, αν και χρησιμοποιούνταν επίσης μεταλλική θωράκιση, όπως αποδεικνύεται από πινακίδες Γραμμικής Β από την Πύλο και τη μυκηναϊκή πανοπλία γνωστή ως Πανοπλία των Δενδρών. Ωστόσο, το ντύσιμο των πολεμιστών ήταν επίσης εξαιρετικά συμβολικό και η ανάλυση των σκελετικών υπολειμμάτων από τάφους πολεμιστών δείχνει ότι ορισμένοι επίλεκτοι πολεμιστές δεν συμμετείχαν στην πραγματικότητα στη μάχη, και αντ' αυτού μπορεί να συμμετείχαν σε μονομαχίες, ανταγωνιζόμενοι για τη δόξα και το κύρος. Οι εξέχοντες Μυκηναίοι πολεμιστές εκτιμήθηκαν πολιτιστικά ως άτομα και δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ταυτότητα, τη δόξα και την ομορφιά του πολεμιστή. Αναγνωρισμένος όχι μόνο για την ικανότητά του στη μάχη ή το κύρος του ήρωα, ο Μυκηναίος πολεμιστής αναμενόταν επίσης να διατηρήσει μια ξεχωριστή εμφάνιση και οι ανασκαμμένοι τάφοι Μυκηναίων πολεμιστών συχνά διαθέτουν προσωπικά αντικείμενα και εργαλεία περιποίησης.

Τεχνίτες και Εργάτες

Καθώς η μυκηναϊκή κοινωνία ευημερούσε, η οικονομία εξαρτώνταν όλο και περισσότερο από το διεθνές εμπόριο, απαιτώντας μια ποικιλία ειδικευμένων τεχνιτών, που συμπλήρωναν τις κατώτερες τάξεις της κοινωνικής ιεραρχίας. Συνήθως σε αυτούς περιλάμβανονταν σιδηρουργοί και οπλουργοί, αρωματοποιοί, καραβομαραγκοί, ράφτες και υφαντές, αγγειοπλάστες, βοσκοί, υαλουργοί και αρτοποιοί μεταξύ άλλων. Ο βαθμός του ανακτορικού ελέγχου επί των αγαθών διέφερε μεταξύ των βιοτεχνικών κλάδων, επιτρέποντας στους βιοτέχνες να λειτουργούν ανεξάρτητα. Πολλοί τεχνίτες πιθανότατα προσέφεραν εθελοντικά αγαθά στο παλάτι και απολάμβαναν διαφορετικά επίπεδα κοινωνικής θέσης με βάση την αξία των προϊόντων που εμπορεύονταν. Επιπλέον, οι τεχνίτες, επιβεβαιώνεται σε πινακίδες, ότι εργάζονται σε πολλές βιοτεχνίες, και παρόλο που δεν τους δίνονταν επίσημοι τίτλοι, κατατάσσονταν μεταξύ των αξιωματούχων, υποδηλώνοντας ότι κάποιοι μπορεί να απολάμβαναν υψηλή κοινωνική θέση παρόμοια με τους «εισπράκτορες». Τα έργα υποδομής στα ανάκτορα ήταν επίσης αρκετά προηγμένα και απαιτούνταν μηχανικοί και ξυλουργοί υψηλής εξειδίκευσης για να χτίσουν τις οχυρώσεις που βρέθηκαν στις τοποθεσίες, οι οποίες περιελάμβαναν δρόμους και γέφυρες, σήραγγες για το νερό και υποδομές για την εκτροπή των ποταμών.

Γυναίκες και Σκλάβοι

Όλοι οι επίλεκτοι αξιωματούχοι που καταγράφονται στη μυκηναϊκή κοινωνία ήταν άνδρες και η θέση των γυναικών καθοριζόταν σε μεγάλο βαθμό από το επάγγελμα. Πολλές Μυκηναίες εργάζονταν στην υφαντουργία ή ως ιέρειες που ασχολούνταν με θρησκευτικές και ταφικές τελετές, όπως αποδεικνύεται από ζωγραφισμένες λάρνακες που απεικονίζουν πομπές γυναικών που θρηνούν και γυναίκες να προετοιμάζουν την ταφή ενός νεκρού σε μια τελετουργία γνωστή ως «πρόθεση». Ωστόσο, στην Πύλο, οι γυναίκες που ορίζονται ως θρησκευτικές αξιωματούχοι είχαν τίτλους όπως ιέρεια, κλειδοκρατόρισσα ή υπηρέτρια μιας συγκεκριμένης θεότητας. Αυτές οι γυναίκες είχαν υψηλότερη κοινωνική θέση και σε ορισμένες περιπτώσεις είχαν τη δυνατότητα να ελέγχουν τις μισθώσεις γης, είχαν το δικαίωμα να αμφισβητούν ή να συμμετέχουν σε πολιτικές και νομικές διαμάχες και τους παραχωρούνταν οικόπεδα από τον δήμο. Ας σημειωθεί ότι η αποζημίωση για αυτές τις γυναίκες δεν καταγραφόταν από το παλάτι, γεγονός που υποδηλώνει ότι λειτουργούσαν και αυτές εκτός της ανακτορικής οικονομίας στην Πύλο.

Οι σκλάβοι ή οι υπηρέτες που αναφέρονται ως δούλοι (do-e-ro) καταγράφονται επίσης στην Πύλο, σε μεγάλο βαθμό στο πλαίσιο της παραγωγής και της λατρευτικής πρακτικής. Ενώ οι σκλάβοι των Μυκηναίων συχνά ήταν άνδρες ή παιδιά, η πλειοψηφία ήταν γυναίκες, που πιθανότατα αρπάχτηκαν σε στρατιωτικές επιδρομές σε όλη τη Μικρά Ασία. Ωστόσο, ως υπηρέτες ανακτόρων ή θρησκευτικών αξιωματούχων, πολλοί υπηρέτες απολάμβαναν συγκριτικά υψηλή θέση στη μυκηναϊκή κοινωνία.