Rafaël

Rafaël (1483-1520) was een Italiaanse schilder en architect die wordt beschouwd als een van de grootste renaissancekunstenaars naast Michelangelo (1475-1564) en Leonardo da Vinci (1452-1519). Rafaëls werken worden geroemd om hun harmonieuze compositie en levendige kleuren. Het schilderij Huwelijk van de maagd Maria en de muurschildering van de School van Athene worden beschouwd als een van zijn grootste triomfen.

In zijn korte leven creëerde Rafaël een enorme catalogus van meesterwerken in olieverf en fresco en op het gebied van architectuur, terwijl een aantal van zijn werken ook werden omgezet in wandtapijten. In zijn latere werken was Rafaël een pionier van de nieuwe artistieke stijl genaamd maniërisme, waar onnatuurlijke elegantie de klassiek geïnspireerde en geordende grandeur van de hoogrenaissance verving.

Jeugd

Omdat er zeer weinig details over het leven van de kunstenaar bekend zijn en geen portret waarvan de toeschrijving zeker is, kan het nageslacht Rafaël alleen door zijn werken leren kennen. Gelukkig kunnen we door zijn werken en door documenten, zoals opdrachten en brieven, zijn oogverblindende carrière volgen van stad tot stad waar hij zich vestigde als een van de meest geliefde en invloedrijke van alle renaissancekunstenaars.

Rafaël, volledige naam Raffaello Sanzio da Urbino, werd geboren in Urbino in de regio Marche in Italië in 1483. Zijn vader was Giovanni Santi (overleden 1494), een schilder van weinig faam aan het hof van Urbino. Het is waarschijnlijk dat de jongeman het vak van zijn vader en vervolgens van de Urbino-kunstenaar Timoteo Viti heeft geleerd. Rafaël werkte vervolgens vanaf 1499 in Perugia onder de voogdij van de gevierde kunstenaar Pietro Perugino (ca. 1450-1523) wiens werk ook fresco's in de Sixtijnse Kapel in Rome omvatte. Perugino was zeer geïnteresseerd in het creëren van een gevoel van ruimte in zijn werken en deze benadering zou worden overgenomen door zijn leerling, wat het best te zien is op zijn schilderij Het huwelijk van de maagd Maria (zie hieronder), voltooid rond 1504.

Verhuizing naar Florence

Rafaël verhuisde in 1504 naar Florence en in de loop van de volgende vier jaar maakte hij zich vertrouwd met de werken van de grote kunstenaars uit die periode, zoals Michelangelo en Leonardo da Vinci. Een voorbeeld van de soms beladen relaties tussen renaissancekunstenaars is de omstandigheid dat Michelangelo weinig tijd had voor Rafaël en hem ervan beschuldigde zijn ideeën van het plafond van de Sixtijnse Kapel te stelen. Het is misschien waar dat Rafaël een zekere klassieke monumentaliteit in zijn werk begon op te nemen en figuren met meer dramatische en complexe houdingen probeerde te schilderen, allemaal kenmerken van Michelangelo's werk. Een andere sterke invloed kwam van de schilder Fra Bartolommeo (ca. 1472-1517) die ook een Dominicaner monnik was en geloofde in het belang van religieuze kunst. Het was in deze tijd dat Rafaël werken produceerde als de Ansidei Madonna, La Madonna del Granduca, de Madonna del Prato, de heilige Catharina van Alexandrië en De graflegging van Christus (zie hieronder).

Rome: de grote frescoschilder

De kunstenaar vestigde zich uiteindelijk in Rome vanaf 1508, en daar begon hij aan een van zijn roemrijkste prestaties, de fresco's van de Stanze (pauselijke appartementen) in het Vaticaans Paleis, in opdracht van paus Julius II (r. 1503-1513) en voltooid in 1511. Tegenwoordig is het meest gevierde deel De School van Athene (zie hieronder) die alle belangrijke filosofen, astronomen en wiskundigen van de oude wereld toont. Julius moet tevreden zijn geweest met de resultaten, want hij gaf Rafaël de opdracht om tussen 1511 en 1514 meer fresco's in het paleis te schilderen. Een van de meest bewonderde delen hiervan is de Mis van Bolsena, met zijn felle kleuren. Nu hij goed was ingeburgerd als een toonaangevende kunstenaar van de Renaissance, was Rafaël erg in trek bij opdrachtgevers. Hij tekende schetsen voor de wandtapijten van de Sixtijnse Kapel en schilderde van 1511-13 een reeks fresco's met een mythologisch thema in de Villa Farnesina in Rome (ex-Villa Chigi). Een van deze fresco's, de Galatea, heeft als onderwerp de nimf van die naam en illustreert perfect Rafaëls visie op de natuur als geometrisch geordend en harmonieus, zoals de historicus E. F. Price hier samenvat:

Galatea's hoofd bevindt zich aan de top van een driehoek. De horizon verdeelt de beeldruimte in twee gelijke delen, samen opgesloten in een muzikale harmonie van elkaar kruisende cirkels; de drie vliegende amors schetsen de omtrek van de bovenste cirkel; de figuren rond Galatea markeren de onderste omtrek van de ander. In het centrum van de redelijk geordende natuur staat een prachtig menselijk wezen. (104)

Portretten & architecturale projecten

Rafaëls oeuvre was echter geenszins beperkt tot muurschilderingen en zijn werk in deze periode omvat ook het olieverfschilderij de Sixtijnse Madonna (ca. 1512), nu in Dresden. De kunstenaar bleef opdrachtgevers aantrekken, vooral voor portretten en deze omvatten zijn invloedrijke en intieme weergave van paus Julius II uit ca. 1512 (nu in de National Gallery in Londen) en dat van de hoveling Baldassare Castiglione (ca. 1514) dat zich nu in het Louvre, Parijs bevindt (zie hieronder). Rafaël combineerde zelfs twee portretten in één met zijn Beazzano en Navagero, nu in de Doria Gallery in Rome. De La Fornarina (De bakkersvrouw), geschilderd rond 1518, toont volgens sommige historici de vrouw met wie Rafaël zelf een romantische verhouding had, een idee dat wordt gesuggereerd door de handtekening van de kunstenaar op de armband die ze draagt. Het schilderij bevindt zich nu in de National Gallery van Rome.

Net als veel andere grote renaissancemannen wendde Rafaël zich vaak tot de architectuur. In 1514 werd de kunstenaar zelfs opgeroepen om nieuwe plannen te tekenen voor de Sint-Pietersbasiliek in Rome, een project dat uiteindelijk een groot aantal bekende renaissancekunstenaars aantrok. Dit was het begin van een vruchtbare relatie met paus Leo X (r. 1513-1521) die Rafaël beschouwde als de grootste levende kunstenaar. De goede samenwerking van het duo verklaart misschien het algemeen bekende, maar onjuiste idee dat Rafaël werd benoemd tot de prestigieuze post van Hoofdopziener van Antiquiteiten in Vaticaanstad. Andere gebouwen die zijn aandacht kregen waren de Villa Madama (nooit voltooid), de Chigi-kapel en de Saint Eligio degli Orefici-kerk, allemaal in Rome. Vanaf 1517 woonde Rafaël zelf in een klassiek renaissancegebouw, het Palazzo Caprini in Rome, informeel bekend als het 'Huis van Rafaël' en ontworpen door Donato Bramante (ca. 1444-1514). Rafaëls laatste architecturale project was het Palazzo Bronconio dell'Aquila (nu vernietigd) waar bij de rijke buitendecoratie opzettelijk alle conventionele en functionele stelsels van kolommen, nissen en frontons door elkaar zijn gegooid, waarmee het een van de eerste richtinggevende gebouwen was voor de opkomende stijl van het maniërisme.

De vraag naar Rafaëls werk was zo groot dat hij een groot atelier creëerde waar lopende projecten werden begeleid, en soms zelfs werden voltooid door assistenten als Giulio Romano (ca. 1499-1546), een van zijn voormalige leerlingen, en zelf een bekend schilder en architect. Dit beleid van de grote maar overwerkte kunstenaar heeft de kunsthistorici sindsdien zeker bezig gehouden. Rafaël had ook een grote belangstelling voor het behoud van kunst en smeekte de pausen om meer te doen om de rijke erfenis van Rome uit de Oudheid te beschermen. Rafaël was ook van plan om een gedetailleerde kaart te maken van alle vindplaatsen van Romes Oudheid, maar dit project is nooit voltooid.

Nooit rustend van zijn werk, produceerde Rafaël in zijn laatste jaren in Rome meesterwerken als de schilderijen St. Cecilia en dat monument voor moederliefde, de Madonna della Sedia, geschilderd rond 1514 dat zich nu in de Galleria degli Uffizi in Florence bevindt. Toen hij stierf na een kort ziekbed, op Goede Vrijdag 1520, werkte de kunstenaar nog steeds aan de Transfiguratie, in opdracht van kardinaal Giulio de' Medici (later paus Clemens VII, r. 1523-1534) voor de kathedraal van Narbonne in Frankrijk, naast verschillende andere onvoltooide projecten. Zoals veel van Rafaëls latere werken, werd de Transfiguratie voltooid door een assistent in zijn werkplaats, hoogstwaarschijnlijk Giulio Romano. Na voltooiing werd de Transfiguratie boven het graf van de kunstenaar in het Pantheon van Rome geplaatst.

Nalatenschap

Rafaëls werk werd tijdens zijn eigen leven zeer gewaardeerd en al snel bevonden stukken zich in privécollecties, vooral in Frankrijk. De faam van de kunstenaar verspreidde zich wijd en zijd dankzij gravures gemaakt van zijn meesterwerken, vooral die door Marcantonio Raimondi (overleden ca. 1534), die kunstenaars elders, bijvoorbeeld in Nederland, vervolgens konden bestuderen. Verslagen van het werk van de meester werden al op hun waarde voor de ontwikkeling van de westerse kunst geschat door bekende figuren als Albrecht Dürer (1471-1528), die aanbood om een portfolio van zijn eigen schetsen te ruilen voor reproducties van Rafaël. Gedetailleerde tekeningen werden er vooral gemaakt van Rafaëls Vaticaanse fresco's en verspreid onder degenen die ze niet persoonlijk konden bewonderen, terwijl zijn Handelingen van de Apostelen werden gekopieerd, zodat de beelden konden worden gereproduceerd in Belgische wandtapijten.

De monumentaliteit, de gedurfde bewegingen van figuren, de zorgvuldig gecreëerde illusie van ruimte en de harmonische composities in Rafaëls werk werden allemaal bestudeerd en gekopieerd, wat schilders, vooral de Vlaamse meesters, daarna sterk beïnvloedde. Sommige moderne kunstcritici hebben zijn werk te sentimenteel bevonden naar hun smaak, maar de bijdrage van Rafaël aan de westerse kunst was zo groot dat zijn dood voor veel historici lange tijd als een markering gold van het einde van de hoogrenaissance.

Meesterwerken

Het huwelijk van de maagd Maria

Het Huwelijk van de maagd Maria, voltooid omstreeks 1504, is een olieverfschilderij op een houten paneel van 117 x 118 centimeter. Het geeft het moment weer van het uitwisselen van de ringen bij het huwelijk van Maria en Jozef en toont perfect Rafaëls sterke interesse voor de harmonieuz plaatsing van figuren binnen een welomschreven perspectief. Het oog van de kijker wordt onweerstaanbaar naar de centrale en open deuropening van de kerk op de achtergrond getrokken door de convergerende lijnen van de bestrating en traptreden in het midden. De kerk is net zo precies getekend als op een bouwplan en de koepel staat symmetrisch tegenover de suggestieve halfronde opstelling van figuren op de voorgrond. Tevreden met zijn werk, heeft de kunstenaar zijn naam en het jaartal boven de centrale boog van de kerk gezet. Het schilderij bevindt zich nu in de Pinacoteca di Brera in Milaan.

De graflegging van Christus

De Graflegging van Christus (ook bekend als De Kruisafneming of simpelweg De Graflegging) werd in opdracht van Atalanta Baglione van Perugia gemaakt om de dood van haar zoon Grifonetto te herdenken. De afgebeelde scène toont een groep figuren rond het centraal afgebeelde lichaam van Jezus Christus, net nadat het van het kruis is gehaald. Maria Magdalena leunt over Jezus heen, terwijl de andere figuren zo zijn gerangschikt dat ze een beweging weg van de centrale figuren suggereren. De draaiing van Jezus' lichaam en de bijna voelbaar aangespannen spieren van de twee mannen die het vasthouden, geven een gevoel van directe betrokkenheid bij de scène. De hele enscenering is een knipoog naar een Romeins sarcofaagreliëf dat de dood van Meleager uitbeeldt, wiens moeder, toepasselijk genoeg, Atalanta werd genoemd. Een ander verband tussen de twee levensverhalen is dat zowel Meleager als Grifonetto werden gedood bij een wraakactie door hun familieleden. Het werk is geschilderd op een houten paneel en werd voltooid in 1507; het bevindt zich nu in de Galleria Borghese van Rome.

Baldassare Castiglione

De beroemde hoveling, diplomaat en schrijver Baldassare Castiglione gaf Rafaël omstreeks 1514 de opdracht om zijn portret te schilderen en het resultaat is een van de meest gevierde werken van de kunstenaar in dit genre. De olieverf op doek vangt het welbekende karakter van Baldassare, zoals hier beschreven door de kunsthistoricus J. T. Paoletti:

Castiglione kijkt rustig maar intens naar de kijker door zilverblauwe ogen, zijn totale kalmte en zelfvertrouwen tonen zich in zijn stevig geklemde handen, terwijl hij zich zachtjes om zijn as draait om te reageren op de aanwezigheid van de kijker. Volgens de hoofse mode in de zestiende eeuw gaat hij gekleed in sober maar luxueus zwart fluweel, verzilverd bont en witte zijde. Niets - geen stoel, geen raam, geen inscriptie leidt af van zijn oplichtend gelaat, een ideaal van ingetogenheid, verfijning en intelligentie. (414-5)

De School van Athene

Het fresco van de School van Athene van 1511 bevindt zich in de Stanze della Segnatura van het Vaticaanse paleis in Rome (destijds gebruikt als bibliotheek) met een hoogte van 5,79 meter. Rafaël heeft de hele kamer zo geschilderd dat hij de illusie van diepte geeft, maar de muren zijn in werkelijkheid allemaal vlak. Het fresco wordt gedomineerd door de centrale figuren van Plato en Aristoteles; de eerste houdt een kopie van zijn Timaeus vast en wijst naar de hemel, terwijl de laatste zijn Ethica vasthoudt en naar beneden wijst, waarbij elk van deze gebaren het richtpunt van filosofisch onderzoek van de betreffende denker aangeeft. De totaalscène toont zowat alle belangrijke denkers uit de Oudheid, naar het schijnt betrokken bij een debat over de aard van het universum vanuit het perspectief van de mens, hoewel sommige figuren, zoals Pythagoras en Archimedes, woedend aantekeningen krabbelen. Zelfs Rafaël zelf is aanwezig, de jongeman die de kijker recht in het gezicht aanziet, naast de figuur van Ptolemaeus die een wereldbol vasthoudt.

Het is veelzeggend dat de tegenoverliggende muur van de kamer Rafaël's Disputa toont, een ander groter fresco, maar ditmaal met de centrale figuur van God, vergezeld van engelen en geflankeerd door heiligen, die allemaal zweven boven een groep prominente theologen die betrokken zijn bij een debat, vergelijkbaar met dat van de filosofen. De twee fresco's belichamen een filosofisch dilemma van de Renaissance: hoe de wetenschappelijke kennis van de mens, vaak opgedaan uit het werk van heidense denkers, is te verzoenen met het christelijk geloof.