Pompeï

Pompeï was een grote Romeinse stad in Campanië, Italië, die na een uitbarsting van de nabijgelegen vulkaan Vesuvius in 79 werd begraven onder vulkanische as. De stad werd opgegraven in de 19e en 20e eeuw en geeft door de uitstekende staat van conservering een onschatbaar inzicht in het oud-Romeinse dagelijks leven. Pompeï is misschien wel de rijkste archeologische vindplaats ter wereld vanwege de omvang van beschikbare onderzoeksgegevens voor de wetenschap.

Nederzetting in Campanië

Het gebied is vanaf de bronstijd bewoond en gelegen op een helling aan de monding van de rivier de Sarno. De ligging van Pompeï bood het dubbele voordeel van een gunstig klimaat en een rijke vulkanische bodem die de bloei van landbouw in het omliggende gebied mogelijk maakte, met name de teelt van olijven en druiven. De eerste bewoners realiseerden zich niet dat de helling waarop ze bouwden was gevormd door een lang vergeten uitbarsting van de schijnbaar onschuldige berg die hun stad overschaduwde. In de Griekse mythologie was wel een toespeling te vinden op de kracht van deze vulkaan: Hercules zou hier tegen reuzen hebben gevochten, in een vurig landschap. De nabijgelegen stad Herculaneum, die hetzelfde lot zou ondergaan als Pompeï, was zelfs vernoemd naar dit heldenverhaal. Ook vermeldt de vijfde-eeuwse geleerde Servius dat de naam Pompeï is afgeleid van pumpe, de herdenkingsprocessie ter ere van de overwinning van Hercules op de reuzen.

Grieken stichtten in de 8e eeuw v.C. kolonies in Campanië, en ook de Etrusken waren aanwezig totdat ze werden verslagen door troepen van Syracuse en lokale Grieken, in de slag bij Cumae in 474 v.C.

Vanaf dat moment begonnen de Samnieten uit de plaatselijke bergen te infiltreren en de regio te overheersen. In de 4e eeuw v.C. leidde dit tot de Samnitische oorlogen (343-290 v.C.) in Campanië en dit betekende ook het begin van de Romeinse invloed in de regio. Pompeï werd begunstigd door Rome en de stad bloeide op door grote bouwprojecten die werden uitgevoerd in de 2e eeuw v.C. Maar Pompeï, met zijn Samnitische oorsprong, was zich echter altijd onafhankelijk blijven opstellen tegenover het Romeinse gezag. Na een opstand belegerde Sulla de stad en stichtte er in 80 v.C. zijn kolonie Venus waarbij 4 tot 5000 legioensoldaten in de stad werden gevestigd. Een nieuwe periode van voorspoed volgde, een lokale senaat (ordo decurionum) werd gevormd en een nieuw amfitheater en odeion (concertgebouw) gebouwd met een capaciteit van respectievelijk 5000 en 1500 toeschouwers. Na eeuwen van op- en neergang was de stad nu op het hoogtepunt van zijn bestaan.

Na alle seismische activiteit en kustveranderingen staat de oude stad nu 2 km landinwaarts, maar in de Romeinse tijd lag het veel dichter bij de zee en de monding van de Sarno en lag het grondgebied ongeveer vier meter lager. De oud-Romeinse stad Pompeï beslaat ongeveer drie vierkante kilometer (een derde blijft onopgegraven), maar de buitenwijken waren eveneens dicht bevolkt. Daarbij stonden er honderden boerderijen en ongeveer honderd villa's op het omliggende platteland. De bevolking van de stad is geschat op 10- tot 12000, waarvan een derde uit slaven bestond. In de omliggende boerderijen en villa's zouden nog eens twee keer zoveel mensen hebben gewoond. De kust van Campanië was een favoriete speeltuin van de welgestelden van Rome; veel villa's waren bijzonder groots van opzet met een panoramisch uitzicht op zee. Zelfs Nero (regeerperiode 54-68) wordt verondersteld een villa in de buurt van Pompeï te hebben bezeten en ook kan worden opgemerkt dat zijn vrouw Poppaea Sabina uit deze stad afkomstig was.

Een welvarend handelscentrum

De oude stad was gelegen aan een van de belangrijkste havens aan de baai van Napels. Omliggende nederzettingen als Nola, Nuceria en Aceria stuurden hun producten naar Pompeï voor verder transport door het Romeinse Rijk. Goederen als olijven, olijfolie, wijn, wol, vissaus (garum), zout, walnoten, vijgen, amandelen, kersen, abrikozen, uien, kool en tarwe werden geëxporteerd; de import omvatte exotisch fruit, specerijen, reuzenschelpen, zijde, sandelhout, wilde dieren voor de arena en slaven om aan de vraag naar arbeid in de bloeiende agrarische sector te voldoen. Wat voedsel betreft weten we dat het dieet van Pompeiërs, naast de hierboven genoemde voedingsmiddelen, ook rundvlees, varkensvlees, vogels, vis, oesters, schaaldieren, slakken, citroenen, vijgen, sla, artisjokken, bonen en erwten omvatte. Echter, sommige van deze en andere lekkernijen, waaronder met honing geroosterde muizen en lever van grijze mul, konden alleen de beter bedeelde burgers zich veroorloven.

De stad zelf was naar Romeinse gewoonte omgeven door een muur met vele poorten, vaak met twee of drie toegangsbogen om voetgangers- en voertuigverkeer te scheiden. Binnen de muren bevinden zich brede geplaveide straten in een grotendeels rechthoekig stratenpatroon (met uitzondering van de nogal lukraak ontworpen zuidwesthoek) maar er waren geen straatnamen of -nummers. Er zijn ook aanwijzingen dat in bepaalde straten éénrichtingverkeer gold. De stad toont een verbazingwekkende samenstelling van enkele duizenden gebouwen: winkels, grote villa's, bescheiden woningen, tempels, herbergen (cauponae), een pottenbakkerij, een oefenterrein, baden, een arena, openbare latrines, een markthal (macellum), scholen, watertorens, een bloemenkwekerij, werkplaatsen voor wolbewerking, een basilicum, bordelen en theaters. Daartussen stonden honderden kleine heiligdommen voor allerlei goden en voorouders en zo'n veertig openbare fonteinen. Kortom, Pompeï had alle voorzieningen die je kon verwachten in een bloeiende en welvarende gemeenschap.

Pompeï telde veel grote villa's, waarvan de meeste werden gebouwd in de 2e eeuw v.C.; ze tonen de oorsprong van de stad als Griekse kolonie. De kenmerkende ingang van deze luxueuze woningen was een kleine straatdeuropening met een toegangscorridor (fauceis) die uitkwam op een groot atrium met zuilen en een rechthoekige vijver (impluvium) onder open hemel, van waaruit andere kamers, zoals een slaapkamer (cubicula) of eetkamer bereikbaar waren. De kamers werden van elkaar afgescheiden door verplaatsbare schermen, vaak versierd met mythologische taferelen. 's Winters zorgden vuurpotten voor warmte. Andere gemeenschappelijke kenmerken waren een tablinum of halruimte waar archieven en kostbaarheden werden bewaard en een plaats voor de vooroudercultus (alae) die zo'n centrale plaats innam in het Romeinse gezinsleven. Een opvallend kenmerk van deze woningen vormen de prachtige vloermozaïeken die allerlei scènes weergeven, van mythen tot aan zakelijke activiteiten van de huiseigenaar.

Veel huizen hadden een eigen tuin (hortus) met beelden, sierlijke fonteinen, met wijnranken bedekte pergola's, luifels van zeildoek, en het geheel omgeven door een peristylium (zuilengang). Veel privéwoningen hadden zelfs eigen wijngaarden. Het Huis van de Faun is een goed voorbeeld van een typische grotere residentie in Pompeï.

Veel van de grotere villa's hadden ook een permanent triclinium ofwel een eethoek in de tuin, zodat gasten buiten konden dineren op banken met kussens. Tien van dergelijke villa's hadden zelfs kleine grachtenstelsels die tussen de banken door liepen, zodat de gasten hun keuze konden maken uit de voorbijdobberende lekkernijen. In villa's zonder dergelijke voorzieningen waren vaak trompe-l'oeil muurschilderingen aangebracht om de illusie van landschapsgezichten te geven. Deze muurschilderingen hebben ons ook inzicht gegeven in een groot aantal andere aspecten van het leven in Pompeï, zoals godsdienst, seks, voeding, kleding, architectuur, nijverheid en landbouw. Ook geven ze soms informatie over de status van de gasten: de schikking van zitplaatsen was zo geregeld dat de belangrijkheid van de gast met de klok mee steeg, en soms weerspiegelde de wanddecoratie de status van de gast die zich ervoor bevond.

Behalve de rijkere woningen zijn ook slavenverblijven bewaard gebleven die in een volmaakt contrast met de villa's het krappe, gevangenisachtige bestaan tonen van dit (grote) deel van de bevolking. Andere meer bescheiden vormen van architectuur omvatten eenvoudige woningen met twee of soms drie verdiepingen, eenvoudige taveernes en kleine gebouwen, niet meer dan hokjes met gordijnen, waar prostituees uit de lagere klassen hun vak uitoefenden.

De Vesuvius ontwaakt

Het gebied rond de Vesuvius ontving zijn eerste waarschuwingssignaal dat de berg misschien opnieuw ontwaakte, door een enorme aardbeving die toesloeg op 5 februari 62. De beving mat 7,5 op de schaal van Richter en verwoestte de omliggende steden; zelfs delen van Napels, 32 km verderop, werden beschadigd. In Pompeï ontkwamen maar weinig gebouwen aan beschadiging. Tempels, huizen en delen van de dikke stadsmuren stortten in, branden verwoestten delen van de stad en op het omliggende platteland stierven zelfs schapen door het vrijkomen van giftige gassen. Het dodental liep waarschijnlijk eerder in de duizenden dan in de honderden. De watervoorziening naar de oude stad werd ook zwaar getroffen door schade aan aquaducten en ondergrondse leidingen. Het herstelproces werd belemmerd door het instorten van de brug over de Sarno. Het stond er zo slecht voor dat een aanzienlijk deel van de bevolking de stad voorgoed verliet. Toch werd in de stad ook begonnen met herstelprojecten, sommige haastig en andere meer weloverwogen en zo begon het leven langzaamaan weer normaal te worden. De reparaties en verbeteringen aan openbare werken zullen ook zijn gestimuleerd door het koninklijke bezoek van keizer Nero in 64, bij gelegenheid waarvan het verbod op gladiatorenspelen dat was opgelegd na de beruchte volksrellen in 59, werd opgeheven.

De seismische activiteit ging door tijdens het daaropvolgende decennium, maar dit lijkt de bevolking niet al te veel te hebben gestoord in zijn activiteiten. Het leven en de herstelwerkzaamheden na de catastrofe van 62 gingen door tot 79. In dat jaar, tijdens hoogzomer, begonnen er vreemde dingen te gebeuren. Vissen dreven dood in de Sarno, bronnen en putten droogden op onverklaarbare wijze op en wijnstokken op de hellingen van de Vesuvius verwelkten op mysterieuze wijze en stierven. De seismische activiteit, hoewel niet sterk, nam dramatisch toe in frequentie. Er klopte duidelijk iets niet. Hoewel sommige mensen de stad verlieten, leek de meerderheid van de bevolking zich vreemd genoeg nog steeds niet al te veel zorgen te maken over de gebeurtenissen die zich aankondigden; ze beseften niet dat hun bestaan tot ondergang was gedoemd.

Vulkaanuitbarsting in Pompeï in 79

Op de ochtend van 24 augustus 79 (de traditionele datum, hoewel een gedeeltelijke inscriptie die is ontdekt in 2018 suggereert dat de uitbarsting eigenlijk ergens halverwege oktober plaatsvond) beduidde een enorme knal dat het magma dat zich de afgelopen duizend jaar had opgehoopt ten slotte door de krater van de Vesuvius was gebroken. De vulkaan braakte rook en vuur uit. Op dit punt leek het misschien alsof de berg alleen een onschadelijke vuurwerkshow ten beste gaf, maar 's middags barstte de Vesuvius volledig uit: een nog grotere explosie blies de hele top van de vulkaan eraf en een enorme paddenstoelwolk van puimsteendeeltjes steeg 43 km omhoog. De kracht van de explosie is berekend op 100.000 maal die van de kernbom die Hiroshima in 1945 verwoestte. De as die op Pompeï begon neer te regenen was licht van gewicht, maar de dichtheid was zodanig dat binnen enkele minuten alles bedekt was met een centimetersdikke laag. Mensen probeerden nu de stad te ontvluchten of zochten beschutting waar ze maar konden; wie geen onderdak had, probeerde wanhopig boven te blijven in de voortschuivende lagen vulkanisch materiaal.

In de late namiddag vond weer een enorme explosie plaats, waarbij een kolom as oprees die nog tien kilometer hoger klom dan de vorige wolk. Toen de as viel waren er zwaardere stenen bij dan bij de eerste uitbarsting en de laag vulkanisch materiaal die de stad verstikte was inmiddels meters dik. Gebouwen begonnen te bezwijken onder het verzamelde gewicht; overlevenden kropen in de buurt van muren en onder trappen voor meer bescherming, sommigen omhelsden hun geliefden of omklemden hun kostbaarste bezittingen. Toen, om 23.00 uur, bezweek de enorme wolk die boven de vulkaan hing onder zijn eigen gewicht en joeg zes verwoestende golven van oververhitte as en hete lucht de stad in waardoor de inwoners van de stad verstikt en letterlijk gebakken werden. De as bleef vallen en meedogenloos werd de eens zo drukke stad meters diep begraven, om verloren en vergeten te worden, van de aardbodem weggevaagd.

Herontdekking & archeologie

Pompeï werd uiteindelijk opnieuw ontdekt in 1755 toen het werk aan de bouw van het Sarno-kanaal begon. Lokale verhalen over 'de stad' bleken gebaseerd te zijn op feiten, toen onder slechts enkele meters vulkanisch puin inderdaad een complete stad bleek te liggen. Na een reeks grote opgravingen werd Pompeï een onmisbare pleisterplaats tijdens de modieuze Grand Tour en de ruïnestad ontving beroemde bezoekers als Goethe, Mozart en Stendhal. Deze laatste vatte perfect de vreemde en krachtige indruk samen die de moderne bezoeker krijgt van dit immense venster op het verleden, toen hij schreef: '... hier heb je het gevoel dat je, alleen al door er te zijn, meer over de plaats weet dan welke geleerde dan ook.'

Naast architectonische overblijfselen hebben geleerden van Pompeï een goudmijn aangeboord van veel zeldzamer historische artefacten, een echte schat aan gegevens die unieke inzichten in het verleden bieden. De hoeveelheid bronzen beelden heeft er bijvoorbeeld toe geleid dat geleerden erkennen dat dit materiaal vaker werd gebruikt in de Romeinse kunst dan eerder werd gedacht. Een bijzonder rijke bron van gegevens zijn de skeletresten en de mogelijkheid om gipsafgietsels te maken van de afdrukken die de doden in het vulkanische materiaal hebben achtergelaten. De afgietsels leveren bewijs dat slechte tanden een veel voorkomend probleem waren - glazuur was afgesleten door steenslag in brood, een residu van de basalten molensteen. Tandbederf en abcessen door een te zoet dieet waren een veel voorkomend probleem en tuberculose, brucellose en malaria waren ook schering en inslag. De skeletresten van slaven, vaak nog steeds geketend ondanks de ramp, vertellen ook een triest verhaal over ondervoeding, chronische artritis en misvorming veroorzaakt door fysieke overbelasting.

Het werd ook mogelijk om het dagelijks leven van de stad te reconstrueren door de rijkdom aan geschreven verslagen die in de uitgraving zijn bewaard in de vorm van duizenden verkiezingsberichten en honderden wastabletten, die voornamelijk betrekking hebben op financiële transacties. De was van deze tabletten is allang gesmolten maar vaak zijn er indrukken van de stylus op de houten achterkant van de tablet achtergebleven. Andere onschatbare bronnen van tekst zijn borden, graffiti, amforenlabels, zegels en grafinscripties. Niet alleen zijn dergelijke bronnen zelden beschikbaar voor de historicus, maar ook biedt de verscheidenheid ervan zicht op delen van de samenleving (slaven, armen, vrouwen, gladiatoren) die meestal zijn genegeerd of goeddeels verwaarloosd in traditioneel bewaard gebleven teksten als geleerde boeken en juridische verslagen. We weten nu dat er elk jaar 40 festivals van de een of andere soort waren en dat zaterdag marktdag was. Graffiti vertelt ons bijvoorbeeld hoe een gladiator 'de zucht van vreugde van meisjes' was, dat een mozaïek in het huis van een lokale zakenman trots verkondigt: 'Winst is vreugde' en hoe correcties op tabletten de veranderende status onthullen van burgers in de loop van de tijd. Er is echter ook iets meer bewaard gebleven dan alleen namen en cijfers. Het unieke archeologische bewijs uit Pompeï biedt ons de zeldzaamste van alle gelegenheden - de mogelijkheid om de werkelijke gedachten, hoop, wanhoop, humor en zelfs de gewoonheid te reconstrueren van deze mensen die zo lang geleden leefden.