Luister naar dit artikel 
Honden waren een integraal aspect van het leven van de volken in Mesoamerika, ongeacht hun locatie of cultuur, en werden in de hele regio erkend als liminale wezens die niet alleen behoorden tot de natuurlijke wereld en die van de mens, maar ook tot deze wereld en de volgende. De Azteken, Maya's en Tarascanen geloofden dat honden tussen werelden reisden, de zielen van de doden bijstonden, waarschuwden voor gevaren voor de levenden en tegelijkertijd als voedselbron, metgezel en bewaker in het dagelijks leven werden beschouwd.
De honden van de inheemse bevolking worden vaak afgebeeld zonder halsband, omdat men dacht dat deze de beweging van de hond tussen de werelden zou beperken. Toch bestonden er halsbanden - gemaakt voor mensen om te dragen - en men denkt dat deze zijn ontwikkeld uit halsbanden voor honden. Dit model veranderde met de komst van Christoffel Columbus (l. 1451-1506) in West-Indië in 1492. De honden van Columbus droegen allemaal halsbanden en waren veel groter dan de dieren waaraan de inboorlingen gewend waren. De Europese honden waren ook getraind voor oorlog en waren dus veel woester dan welke hond bijvoorbeeld een Taino ooit had gekend.
Na Columbus, die naar Spanje voer, arriveerden er meer Spaanse indringers die via Zuid-Amerika naar Mesoamerika trokken en het christendom met zich meebrachten. Het christendom begon het inheemse geloof te vervangen en, omdat de katholieke kerk beweerde dat honden geen ziel hadden, nam het geloof in de bovennatuurlijke kracht van de hond af. Hoewel er ongetwijfeld veel inheemse volken waren die nog steeds in de hond geloofden als een geleider van zielen (psychopompos), is er geen wijdverbreid bewijs van dit geloof na de komst van de Spanjaarden in vergelijking met het precolumbiaanse Mesoamerika. De afstammelingen van de oude volken in de regio zijn pas in de afgelopen 100 jaar begonnen met het herstellen van hun oude culturen en dus heeft de hond na verloop van tijd langzaam de status teruggekregen die hij ooit had.
Olmeken en hun honden
De Olmeken van Mesoamerika leefden in de laaglanden langs de Golf van Mexico ca. 1400-400 BC en fokten honden als voedsel. De Olmeken zijn de oudste beschaving op het westelijk halfrond die de eerste geschreven taal van Mesoamerika uitvonden, evenals karakeristieke kunst en architectuur die de latere beschavingen van onder meer de Azteken, Maya's en Tarascanen zouden beïnvloeden. Het heilige dier van de Olmeken was de jaguar waarvan werd gedacht dat hij spiritueel verwant was aan de hond. De hond werd daarom gelijk gesteld met het goddelijke terwijl hij tegelijkertijd als voedselbron diende. Hierin schijnt geen tegenstrijdigheid te zijn geweest, aangezien honden, dienaren en boodschappers van de goden, ook de mensheid dienden door zichzelf genadig als voedsel aan te bieden.
Een graf van het Zoque-volk, een Mesoamerikaanse bevolking waarvan wordt aangenomen dat deze afstamt van de Olmeken, werd in 2010 ontdekt in Chiapa de Corzo en bevatte halsbanden van jade. Dit waren sierhalsbanden voor menselijk gebruik, maar konden zijn ontwikkeld van de hondenhalsband. Het graf dateert uit 700 tot 500 BC en is het oudste piramidegraf dat ooit in de regio is gevonden.
De inheemse bevolking van het huidige Mexico, Belize, Guatemala, Honduras en de aangrenzende gebieden, bouwde piramides als tempels, niet als graven, en deze vondst weerspiegelt een eerdere Olmec-praktijk om kostbare voorwerpen in tempels te bewaren - een die werd waargenomen door latere culturen. De halsbanden van jade, hoewel duidelijk voor menselijk gebruik, hadden een geestelijke kunnen verbinden met de geest van een liminale hond die boodschappen van de goden zou brengen.
Honden in de Maya-religie
De Olmeken maakten plaats voor andere beschavingen en werden voornamelijk vervangen door de Maya's die het fokken van honden in hokken en het gebruik ervan als voedsel voortzetten. Honden kwamen echter ook prominent voor in de Maya mythologie en werden in het dagelijks leven redelijk goed behandeld. In het geloof van de Yucatec Maya's dienden honden om de zielen van de doden door de donkere onderwereld van Xibalba naar het paradijs te leiden en, in de mythen van de Quiche Maya's, dienden honden de wil van de goden door het vernietigen van het ondankbare en nutteloze ras van mensen dat werd gemaakt voor het huidige ras.
Deze vroegere mensen waren door de goden van hout gemaakt maar vergaten hun plicht jegens hun scheppers en hun mede-creaties. De goden stonden deze ondankbare en wrede wezens af om te worden gestraft door de dieren - en zelfs de levenloze voorwerpen - die ze hadden misbruikt. Toen ze aan de honden werden overgedragen, zeiden de dieren tegen de mensen:
Waarom lijkt het alsof je ons ons eten niet kunt geven? We kijken gewoon toe en je houdt ons gewoon in bedwang en je gooit ons in het rond. Je houdt een stok klaar als je eet, zodat je ons kunt slaan. We praten niet, dus we hebben niets van je ontvangen. Hoe kon je het niet weten? Je wist wel dat we achter je aan het wegkwijnen waren. Dus vandaag proef je de tanden in onze mond. We zullen je opeten. (Tedlock, 72)
De honden vielen toen de mensen aan en vernietigden ze. Honden waren de enige wezens onder de vele elementen van het leven op aarde die door de goden waren uitgekozen om deze inferieure wezens te vernietigen zodat er nieuw leven kon worden gecreëerd uit maïs (korrels). Levenloze voorwerpen zoals tortilla-bakplaten, kookpotten, haardstenen en maalstenen, die allemaal werden gebruikt en misbruikt door de ondankbare en onverschillige mensen, deden ook mee in de aanvallen tegen hen. Zodra ze werden vernietigd, werden de nieuwe mensen gemaakt van maïs, een hoofdbestanddeel van het Maya-dieet, en deze wezens leerden fatsoen en dankbaarheid en de juiste houding ten opzichte van de goden. De Maya's voedden hun honden regelmatig met maïs als het basisonderhoud van het leven en misschien om hun eigen gehoorzaamheid aan de hogere machten die dat maïs leverden aan te moedigen.
De hond komt later voor in de Popol Vuh, het religieuze boek van de Quiche Maya's, in het verhaal over hoe de heldentweeling Hunahpu en Xbalanque de duistere heren van de onderwereld van Xibalba bedriegen. De tweeling is gevangengenomen door de Xibalbans en in hun poging hun vrijheid te winnen, worden ze herhaaldelijk op de proef gesteld door de heren, die berucht zijn omdat ze de zielen van de doden bedriegen en op een dwaalspoor brengen. De tweeling is geslaagd voor elke test als ze de heren vertellen dat ze de macht hebben over leven en dood. Om dit te bewijzen, offeren ze een hond van de heren en brengen die vervolgens weer tot leven.
De heren van Xibalba zijn zo onder de indruk dat ze willen worden geofferd en weer tot leven worden gebracht en bieden zichzelf daarom aan de tweeling aan. Hunahpu en Xbalanque doden op hun beurt ieder van hen, maar waren nooit van plan ze weer tot leven te wekken. Daarna zijn ze vrij om het donkere rijk te verlaten en terug te keren naar de bovenwereld. Het verhaal verheft de hond van een eenvoudige voedselbron, werker en bewaker tot het bovennatuurlijke niveau van begeleider van de doden, aangezien het de dood heeft gezien, weer tot leven is gekomen en dus mensen kan begeleiden wanneer hun tijd komt om dezelfde reis te maken.
Honden als symbolen van transformatie
De hond als gids voor het hiernamaals is beroemd als afbeelding in een schildering uit Tempel I in Tikal in Guatemala. De schildering toont de tweeling Peddel-goden - Oude Pijlstaartrog Peddelaar en Oude Jaguar Peddelaar - die de Maïsgod naar de onderwereld brengen. In de boot bij hen bevinden zich een leguaan, een slingeraap, een papegaai en een hond. De Peddel-goden hielpen bij het bouwen van de Kosmische Haard voor de andere goden aan het begin van de schepping en symboliseerden de dans van tegenstellingen die het universum in evenwicht hielden. Ze worden vaak gezien in Maya-kunstwerken als degenen die de Maïsgod meenemen naar het land van de doden of hem weer tot leven brengen op aarde. Op deze grafschildering uit Tikal, direct achter de Oude Jaguar Peddelaar voorin de boot, is de hond die optreedt als gids.
De klassieke Maya-periode loopt van 250-950 AD waarin hun beschaving op het hoogtepunt was. Kinderspeelgoed uit deze tijd bestaat onder meer uit hondenfiguurtjes met halsbanden. Honden zijn ook afgebeeld in beeldhouwwerken met halsbanden die van leer of stof lijken te zijn geweest van verschillende breedtes. Honden werden ook gebruikt voor de jacht, bescherming en gezelschap en hoewel ze ongetwijfeld halsbanden droegen, heeft geen van deze het overleefd. Gebaseerd op afbeeldingen van aardewerk en muurschilderingen, waren de halsbanden fel gekleurd in rood, zwart en turkoois en dit gold ook voor andere beschavingen in de regio.
Honden van de Azteken en Tarascanen
De Azteken en de Tarascaanse beschaving waren traditionele vijanden, maar beiden hielden honden om dezelfde redenen en eerbiedigden ze op vrijwel dezelfde manier. In het Azteekse geloof werden honden geassocieerd met Xolotl, de god van de bliksem, zonsondergang en dood, die werd voorgesteld als een enorme hond. Men dacht dat Xolotl de schepper was van het ras dat tegenwoordig bekend staat als de Xoloitzcuintli, ook bekend als de Mexicaanse haarloze, de Xolo en de hond van Xolotl. Xolotl wordt regelmatig afgebeeld met een dikke halsband, meestal rood, en schiep de hond om de levenden te beschermen en de zielen van de doden te begeleiden door Mictlan, de Azteekse onderwereld, vergelijkbaar met het Xibalba van de Maya’s als een plaats van duisternis en gevaar.
De Xolo was al oud ten tijde van de aankomst van Columbus in de Nieuwe Wereld en dateert minstens tot 3500 jaar terug. Ze werden voornamelijk gefokt voor voedsel, maar soms, als een bepaalde hond genezende krachten leek te bezitten, werd hij gespaard en misschien kreeg hij op dat moment een halsband. De Azteken en Tarascanen, net als de Maya's, geloofden dat honden dienaren van de goden waren en vooral doeltreffend in het begeleiden, troosten en kalmeren van de zielen van de doden.
Een ongepaste begrafenis was in Mesoamerika een even ernstige zaak als waar dan ook in de oude wereld en de geest van iemand die niet de gepaste rituelen had ontvangen, zou zeker terugkeren om te jagen op de levenden. Men dacht dat honden experts waren in het vinden van de zielen van degenen die waren gestorven maar niet konden heengaan zonder de gepaste begrafenis (mensen die bijvoorbeeld verdronken of werden gedood terwijl ze alleen aan het jagen waren). Deze zielen zouden over de aarde zwerven totdat ze werden gevonden door een geesthond die hen naar het hiernamaals zou leiden en hen hun rust zou gunnen.
Honden in Aztec Art
Afbeeldingen van honden werden echter opgenomen in de graven van degenen die begraven waren met alle juiste riten en rituelen, en werden zeker niet alleen aangeroepen voor de zielen van degenen die verloren of vermist waren. Het beroemde Colima-hondenkeramiek (vaten in de vorm van honden of hondenbeeldjes, zo genoemd omdat ze grotendeels in de staat Colima, in het westen van Mexico, zijn gevonden) zijn ontdekt in meer dan 75% van de begrafenissen uit de preklassieke periode (ca. 300 BC-300 AD). Deze hondenfiguren zijn vaak afgerond, wat duidt op vet en overvloed, en de geesten van deze robuuste honden zouden de ziel van een overleden mens hebben gevoed terwijl deze door Mictlan naar het paradijs reisde.
Hondenhalsbanden worden echter in het merenddel van de Mesoamerikaanse kunst niet op de honden getoond, omdat deze afbeeldingen meestal de hond-als-symbool uitbeelden. De beroemde Colima Dansende Honden, bijvoorbeeld, zijn waarschijnlijk symbolische voorstellingen van leven en dood, van de balans van tegenstellingen in eenheid, niet een realistische afbeelding van honden. De Colima Hondenbeeldjes en andere beeldjes die een vetgemeste hond met een maïskolf in de mond laten zien, dienden hoogstwaarschijnlijk hetzelfde symbolische doel.
Honden werden gevoed met maïs en een dikke hond suggereerde gezondheid en een goede oogst en daarom symboliseerden deze beelden waarschijnlijk "voldoende" of "overvloed". Zoals opgemerkt, werden hondenfiguren vaak bij de doden begraven om de ziel te helpen begeleiden, zoals echte honden, omdat men geloofde dat de ziel voedsel nodig zou hebben voor zijn lange reis door de onderwereld naar de Wereldboom en het rijk van het paradijs.
Honden als liminale wezens
Het is mogelijk dat honden niet gezien worden met halsbanden vanwege hun status als beschermer en begeleider. Het Mesoamerikaanse geloof in tonalisme en het concept van de Nagual hebben hier wellicht ook iets mee te maken. Een tonaal is een spirituele schakel tussen een persoon en een bepaald dier, vastgesteld bij de geboorte van het individu, waarbij de persoon de kenmerken vertoont en empathisch deelt in het leven van het spirituele dier. Een persoon die geboren is en verbonden met een hond, zou bijvoorbeeld hondenkenmerken vertonen, maar de verbinding is zo sterk dat, als het geestelijke dier op de een of andere manier gewond raakt, de menselijke tegenhanger de effecten zou voelen. De nagual is een religieuze beoefenaar - een sjamaan - die de kracht heeft om verandering vorm te geven en elk dier kan worden dat hij of zij kiest, meestal 's nachts.
De tonaal en nagual zijn met elkaar verweven in die zin dat de nagual in staat moet zijn om de energie van een dag te “lezen” en te begrijpen welke magie wel of niet zal werken op een bepaalde dag. De tonaal is nauw verbonden met de energie van een dag en wordt volgens de Maya's geassocieerd met de Wayobs (ook bekend als de Ways), de spirituele belichaming van de energie van een dag die over mensen waakt en hen adviseert of hun fortuin voorspelt in dromen. Een nagual die de energie van de dag correct leest, zou de tonale verbinding met een hond kunnen leggen en in staat zijn om de boodschappen te begrijpen die de hond meebracht uit de Andere Wereld.
Omdat de hond door de Mesoamerikaanse volken als een liminale entiteit werd beschouwd en in staat was over te gaan tussen werelden, kon het zijn dat halsbanden alleen onder bepaalde omstandigheden aan honden werden gegeven. Een aanzienlijk deel van de Mesoamerikaanse geschriften en literatuur werd vernietigd door de Spaanse verovering van de 16e eeuw AD en het is daarom onmogelijk om te weten wat deze omstandigheden zijn geweest. Tot voor kort moesten alle archeologen afgaan op het interpreteren van de cultuur: een paar boeken - een klein percentage van wat eens de culturele bibliotheek van een beschaving was - en artistieke weergaven op tempelmuren, stèles en graven. Naarmate archeologen en andere geleerden verschillende Mesoamerikaanse geschriften beter zijn gaan begrijpen, komen de inheemse culturen echter scherper in beeld. Toch zal het misschien nooit bekend worden waarom of onder welke omstandigheden een hond in deze inheemse gemeenschappen een halsband heeft gekregen.
Conclusie
Honden zouden ook een belangrijke rol spelen bij de verovering van de zogenaamde Nieuwe Wereld, aangezien Christoffel Columbus regelmatig honden in dienst had om de wil van de inheemse volken te verpletteren. De mastiff werd met succes gebruikt door de Spanjaarden in de oorlogen tegen de Moren van Granada en werd dus opgenomen in de tweede reis van Columbus in 1493. Dezelfde hondenafrichters die in Granada hadden gediend, werden met de honden meegestuurd en Columbus zou beide volledig gebruiken voor een volledig effect. Toen hij in 1494 in Jamaica aankwam, stuitte hij op hevig verzet van verdedigers op het strand totdat hij de woeste mastiffs losliet die de inheemse krijgers terroriseerden en hen verspreidden.
Columbus zou later schrijven dat één hond 50 man waard was in de strijd. De oorspronkelijke 20 honden die hij uit Europa had meegebracht, zouden in aantal toenemen naarmate er meer Europeanen naar de Nieuwe Wereld kwamen en deze werden op dezelfde manier gebruikt als in de Oude Wereld. Honden bleken in feite effectiever te zijn bij de verovering van Mesoamerika dan de meeste wapens die hun menselijke africhters gebruikten terwijl ze de inheemse bevolking volledig terroriseerden.
Het Europese gebruik van de hond, in combinatie met het aandringen van het christendom op honden als zielloze wezens, leidde tot het verlies van de status van de honden in de regio tijdens en na de Spaanse verovering. In de afgelopen 100 jaar heeft het inheemse geloof echter een comeback gemaakt en wordt de hond gestaag beschouwd als meer in overeenstemming met zijn vroegere dan zijn postcolumbiaanse status. De zogenaamde "Maya-wederopleving" van de jaren 1920 en 1930 moedigde progressieven in de Verenigde Staten en elders aan om afstand te nemen van traditionele Europese waarden en die van Mesoamerika te omarmen en de oude status van de hond, naast andere aspecten van de inheemse cultuur, wordt nu beter gewaardeerd dan gedurende de 400 jaar die volgde op de Spaanse verovering.
